اصل عدالت اجتماعی در سیره نبویعدالت به معنای اعتدال، توازن در تمامی امور و تساوی برقراری میان دو چیز است. در اسلام عدالت اجتماعی مترادف با عدالت انسانی بوده و همان‌طور که قرآن هدف برانگیختگی پیامبران و به‌طور کلی حکومت نبوی را عدالت می‌داند، برای تبیین بهتر معنای عدالت اجتماعی به سیره پیامبر اسلام که طبق آیات قرآن اسوه و الگو برای بشریت است باید رجوع کرد. فهرست مندرجات۲ - عدالت اجتماعی در اسلام ۳ - هدف بعثت پیامبران ۴ - عبودیت به همراه عدالت ۵ - خدمات اجتماعی ۶ - تدابیر پیامبر برای عدالت اجتماعی ۶.۱ - ایجاد بازار ۶.۲ - اجاره زمین ۶.۳ - وقف ۶.۴ - برنامه آزادی بردگان ۷ - عدالت اقتصادی ۷.۱ - راه حل قرآنی ۷.۲ - عدالت اقتصادی پیامبر ۷.۳ - برنامه‌های پیامبر ۸ - حکومت و عدالت در سیره نبوی ۸.۱ - اصلی‌ترین هدف بعث رسل ۸.۲ - عدالت در کلام نبوی ۸.۳ - فضای مدینه در زمان ورود پیامبر ۸.۴ - اقدامات پیامبر برای حکومت عادلانه ۸.۴.۱ - ایجاد نظم ۸.۴.۲ - ترویج عدالت‌طلبی ۸.۴.۳ - عدالت قضایی ۸.۴.۴ - تاسیس نظام حقوقی ۸.۴.۵ - دعوت به رعایت عدالت ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - واژهشناسیعدالت از ریشه عدل و به معنی راستی، سادگی، داد و انصاف و داوری و درستی است. [۱]
فیروزآبادی، یعقوب، القاموس المحیط، ص۵۸۱، لبنان، دار احیاء التراث العربی، چاپ اول، ۱۴۱۲.
و در اصطلاح به معنای اعتدال و توازن در امور، استقامت در طریق و منحرف نشدن از راه راست به سوی هوای نفس، تساوی برقرار کردن میان دو چیز آمده است. [۲]
طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق السید الحُسید، ج۵، ص۴۲۱، تهران، المکتبة المرتضویه، چاپ سوم، ۱۳۶۲.
۲ - عدالت اجتماعی در اسلامدر اسلام عدالت اجتماعی مترادف با عدالت انسانی است که حیات مادی و حیات معنوی بشر را در بر می‌گیرد. خداوند در آیات بسیاری از قرآن همواره انسان را به بر پا داشتن حق و عدالت فرا می‌خواند. هر چند به ضرر خود یا پدر و مادر باشد که انجام خواست خداوند سزاوارتر است. ۳ - هدف بعثت پیامبرانهمانطور که قرآن هدف برانگیختگی پیامبران و به‌طور کلی حکومت نبوی را عدالت می‌داند: «ما پیامبران خود را با دلایل روشن فرستادیم و به آن‌ها کتاب و میزان نازل کردیم تا مردم به عدالت قیام کنند.» از مطالعه سیره و حکومت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز چنین برمی‌آید که برقراری عدالت در همه‌ی زمینه‌ها از مهم‌ترین دغدغه‌های پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بوده است. زیرا ایجاد جامعه‌ای مطابق با معیارهای الهی جز از راه عدالت امکان‌پذیر نیست. مهم‌ترین کار پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در فرآیند مبارزه با نابرابری‌های حاکم، تغییر و از میان برداشتن ارزش‌های جاهلی از جمله ثروت‌اندوزی و اشرافیت‌گرایی، رباخواری و غیره بود که نظام ناعادلانه جاهلی بر آن استوار بود. ۴ - عبودیت به همراه عدالتاسلام آیینی کامل و منطبق با حقایق زندگی انسان‌هاست و زندگی دنیوی را مقدمه‌ای برای راه یافتن به کمال و رستگاری در سرای باقی می‌داند و از آن رو که انسان موجودی اجتماعی است و رشد فکری و روحی او در جامعه شکل یافته و محقق می‌شود. بدون برقراری عدالت اجتماعی نمی‌توان شرایط مساعدی برای تعالی روح و اندیشه‌اش فراهم کرد یا زندگی اجتماعی را بر اساس ارزش‌های الهی بنیان نهاد و او را به سرمنزل مقصود؛ یعنی شناخت خدا، خداپرستی و عبودیت رساند. چگونه ممکن است، فرد از نظر قوای فکری و روحی به تکامل برسد و واجد صفات انسانی باشد؛ در حالی‌که در جامعه ظلم و بی‌عدالتی و ارزش‌های ضدانسانی حاکم باشد. از این‌رو عدالت اجتماعی مهم‌ترین مقدمه و زمینه برای رسیدن فرد به شناخت خویش و رشد استعدادهایش و شناخت و عبودیت پروردگارش خواهد بود. آیا می‌توان آیینی را که برای تمامی ابعاد زندگی فردی و اجتماعی و حیات مادّی و معنوی انسان‌ها وضع شده، به حوزه فردی زندگی افراد محدود کرد؟ در حالی‌که حتی زندگی فردی نیز در اجتماع شکل می‌گیرد. پس بدون وجود عدالت اجتماعی حاکمیت خداوند بر تمامی ابعاد حیات انسان (عبودیت) مفهومی نخواهد داشت. رسیدن به عبودیت با برقراری عدالت هموار می‌شود، همان‌گونه که ظلم و ستم نیز به اِلحاد و بت‌پرستی می‌انجامد. [۹]
طبرسی، حسن، مجمع البیان، ج۳-۴، ص۲۱۵، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ه ج/۱۹۹۲م، طبع اول.
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که برای برپایی عدل و داد برانگیخته شد، سیره‌اش، سیره عدل و انصاف و منطقش جداکننده حق و باطل بود. [۱۱]
دلشاد تهرانی، مصطفی، سیره نبوی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۲، ج۲، ص۲۰۵، (به نقل از نهج البلاغه، خطبه۷۲).
۵ - خدمات اجتماعیوجود عدل در جامعه و برخورداری همگان از خدمات اجتماعی بیانگر بینش و عمل کرد صحیح نهادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی دولت‌هاست. عدالت با بخشش به نیازمندان برقرار نخواهد شد، بلکه با برآوردن نیازهای واقعی آنان از قبیل فراهم نمودن موقعیت‌های شغلی مناسب، ارائه خدمات رفاهی و درمانی و غیره مرتفع می‌شود. ۶ - تدابیر پیامبر برای عدالت اجتماعیدر مدینة‌النبی، بخشی از فقر موجود، دائمی بوده و به دلیل خشکسالی و قحطی‌های پی‌درپی و زراعت نامطلوب، فقدان منابع طبیعی و کمی درآمد حکومت مدینه بود. با این وجود پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با تلاش پی‌گیر درصدد برطرف کردن وضع موجود برآمد که به اهم آن اشاره خواهد شد. ۶.۱ - ایجاد بازارایجاد بازار فروش کالا برای مسلمانان بدون گرفتن مالیات از آنان؛ [۱۲]
زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، ص۴۷۹، تهران، سمت، ۱۳۷۸
(اشاره به رباخواری یهودیان دارد.). زیرا فروشندگان یهودی و مشرک کالاهای خود را گران و با کیل و پیمانه کم به مسلمانان می‌فروختند. (اشاره به وجود این وضعیت در بازار مدینه و بعدها شیوع آن در میان فروشندگان مسلمان دارد.) و تا پیش از تحریم رباخواری، (تحریم رباخواری را برخی در سال۴ و برخی سال۸ هجری می‌دانند.) بهره‌های سنگینی از مسلمانان می‌گرفتند. از این رو با ایجاد بازار توسط خود مسلمانان به بهره‌کشی‌های فرصت‌طلبان خاتمه داد.البته گاه مسلمانان نیز به طمع سود بیشتر با غَش در معامله کالاهایشان را می‌فروختند که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آنان را سرزنش و از این کار نهی کرده است [۲۰]
عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تحقیق ربانی شیرازی، ج۱۲، ص۲۱۱- ۲۰۸، تهران، مکتبة الاسلامیه، ۱۴۰۳ ه.
و رسیدگی به احوال نیازمندان را توصیه کرده است.۶.۲ - اجاره زمینواگذاری زمین‌هایی که در شمار انفال و متعلق به دولت اسلامی بود به فقرا به صورت اجاره. ۶.۳ - وقفتشویق مسلمانان به وقف اموال و یا زمین‌های مزروعی خود که مورد نیاز آنان نبود. ۶.۴ - برنامه آزادی بردگانبرنامهریزی تدریجی برای فراهم نمودن شرایط آزادی بردگان. از طریق مخدوش کردن پایه تفاوت‌های مالی و نژادی، از جمله ایجاد عقد اخوت میان بردگان مسلمان شده با مسلمانان سرشناس انصار و مهاجر. به عنوان مثال میان بلال بن ریاح (برده) و ابورویحه، حمزه عموی پیامبر، با زید بن حارثه غلام آزاد شده پیامبر، ابوبکر بن ابی‌قحافه با خارجة بن زبیر عقد اخوت جاری شد. [۲۴]
قاضی ابرقوه، سیرت رسول الله، تحقیق اصغر مهدوی، ج۱، ص۴۸۵-۴۸۶، تهران، خوارزمی، ۱۳۷۳، چ۳.
پایه‌گذاری عقد مکاتبه‌ای توسط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بر اساس آیاتی از قرآن کریم. [۲۵]
مقداد، محمد، الموالی و نظام الولاء من الجاهلیة الی اواخر العصر الاموی، ص۳۵، دارالفکر، دمشق، ۱۴۰۸ق.
اختصاص بخشی از زکات برای خرید و آزادسازی بردگان.به عنوان مثال آزادسازی سلمان فارسی با پرداخت ۱۴۰ اوقیه از اموال حکومتی. [۲۷]
بیهقی، احمد بن حسین، دلائل النبوه، تحقیق الدکتور عبدالمعطی قلمجی، ج۲، ص۹۷، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق.
آزاد سازی بردگان در ازای جرایم عبادی.۷ - عدالت اقتصادیعدالت اقتصادی زیربنای عدالت اجتماعی و عامل ایجاد امنیت در جامعه است. افراد تا از ضروری‌ترین نیازهای حیات: خوراک، پوشاک، مسکن، آسوده خاطر نباشند، چگونه به جهاد با نفس و تزکیه پرداخته و خالصانه خدا را پرستش خواهند کرد. یقیناً برقراری عدالت اجتماعی مستلزم وجود نظامی عادلانه برای حفظ و نظارت آن از بهره‌جویی‌ها و منفعت طلبی‌های قومی و گروهی است. ۷.۱ - راه حل قرآنیقرآن کریم با تاکید بر نفی انحصار و گردش ثروت در جامعه (آیات نخست سوره انفال) که سیاست اقتصادی – اجتماعی اسلام بر اساس آن شکل گرفته، بخشی از ثروت‌های موجود در دارالسلام را به عنوان ثروت‌های عمومی برای مصرف عموم مردم در اختیار حکومت اسلامی قرار داد. [۳۱]
ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویه، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، ج۴، ص۱۳۴-۱۳۵، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۹۸۵ م.
۷.۲ - عدالت اقتصادی پیامبربدین منظور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با تقسیم عادلانه منابع اقتصادی و توزیع ثروت‌های حاصل از غنایم و غیره به حاکمیت ناعادلانه اشراف بر عرصه‌های سیاسی، اقتصادی خاتمه داد. اما قلمرو عدالت را تنها به این دو حوزه محدود نکرد، بلکه کوشید با ترویج تعالیم مساوات طلبانه، عدالت‌خواهی و عدالت‌طلبی را به صورت فرهنگ خصیصه اخلاقی مردم درآورد تا هر کس به تناسب موقعیت خویش، آن را پاس دارد و قربانی مطامع شخصی خویش نسازد. ۷.۳ - برنامه‌های پیامبرپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای برقراری عدالت اقتصادی و زدودن آثار فقر و تهی‌دستی از جامعه تدابیر اقتصادی را به کار بست و تمام افراد را در ثروت‌های موجود در جامعه سهیم کرد که عبارت است از: ۱) پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به جز بخشی از غنایم که برای تحریض جنگاوران به آنان وعده داده شده بود بقیه غنایم را به مساوات میان مسلمانان تقسیم می‌کرد. ۲) دریافت خمس و زکات و ترویج سنت انفاق به نیازمندان و نیز واگذاری زمین‌های مزروعی مفتوحه به صورت اجاره به مستمندان. [۳۴]
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۹۰ ه، ج۷، کتاب التجارات، باب بیع الثمار، ص۸۴.
[۳۵]
طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۹۰ ه، ج۷، کتاب التجارات، باب احکام الارضین،۱۴۷.
۳) تحدید مالکیت‌های خصوصی و اختصاص بخشی از ثروت‌های موجود در جامعه به عنوان ثروت‌های عمومی برای مصرف عموم مردم به صورت وقف. ۴) به عنوان نمونه در غزوه بنی‌نضیر که مسلمانان بدون درگیری نظامی غنایم بسیاری کسب کردند (همچنین تصریح آیه ۷ سوره حشر به اختصاص غنایم به انفال و مشمولین دریافت آن.) به دستور پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) تمام آن میان مهاجرین و چند تن از انصار تقسیم شد؛ زیرا این عده کاشانه و اموال خود را از دست داده و در فشار شدید اقتصادی به سر برده و با انصار در یک خانه زندگی می‌کردند. این اقدام گامی برای زدودن نابرابری‌ها و سوق دادن جامعه به سوی همگونی مالی بود. ۸ - حکومت و عدالت در سیره نبویتحقق عدالت اجتماعی نیازمند حکومتی است که خود مجری عدالت بوده و بر اساس عدالت شکل گرفته باشد تا عدالت را در حوزه‌های مختلف، اعمال نماید. ۸.۱ - اصلی‌ترین هدف بعث رسلخداوند برقراری عدل در جوامع انسانی را اصلی‌ترین هدف ارسال پیامبران با بینات، کتاب و میزان برمی‌شمرد. (قرآن کریم در آیات بسیاری از جمله حدید/ ۲۵، مائده/ ۸، نساء/ ۵۷ و ۱۳۵ به رعایت عدل و داد تاکید می‌ورزد.) ۸.۲ - عدالت در کلام نبویپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که پرورش یافته تعالیم وحی است در این باره می‌فرماید: عدالت، نیکوست ولی از زمامداران، نیکوتر است. و نیز «از میان مردم چهار تن، شدیدترین عذاب را در روز قیامت خواهند داشت: شیطان، فرعون، قاتل انسان و حاکم ستمگر». ۸.۳ - فضای مدینه در زمان ورود پیامبرپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) در حالی وارد مدینه شد که اشراف با در اختیار گرفتن منابع اصلی ثروت، فاصله‌های طبقاتی شدیدی را به وجود آورده و با برخورداری از اقتدار سیاسی و اقتصادی خود، حتی محاکم قضایی را نیز تصاحب کرده و با ارائه "تهمت، شهادت دروغ و ناروا و ارضاء نفسانیات خویش [۴۶]
زرگری‌نژاد، غلامحسین، تاریخ صدر اسلام، تهران، سمت، ۱۳۷۸، ص۴۴۴.
" بی‌گناهانی را که از پایگاه سیاسی- اقتصادی فروتر برخوردار بودند در معرض مجازات‌های شدیدی قرار می‌دادند.۸.۴ - اقدامات پیامبر برای حکومت عادلانهپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای برقراری حکومتی بر پایه عدل و قسط، دو اقدام اساسی را به انجام رسانید. ۸.۴.۱ - ایجاد نظمایجاد نظام عادلانه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی برای برپایی عدالت اجتماعی. ۸.۴.۲ - ترویج عدالتطلبیپیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) با تلاوت آیات قرآن که مسلمانان را به رعایت عدالت امر می‌فرمود به تحکیم ایمان مردم تازه مسلمان مدینه می‌پرداخت. «همانا خدا (خلق را) فرمان به عدل و احسان می‌دهد و به بذل و عطاء خویشاوندان امر می‌کند و از افعال زشت و منکر و ظلم نهی می‌کند و به شما از روی مهربانی پند می‌دهد، باشد که موعظه خدا را بپذیرید.» و برای تجسم عینی برابری انسان‌ها آنان را مانند دندانه‌های شانه با یکدیگر برابر دانست و آنچنان بر اجرای عدالت بر خود سخت‌گیر بود که حتی، در نگاه کردن به اصحاب خویش جانب مساوات را رعایت می‌کرد. [۴۸]
صفار، سالم، سیره پیامبر در رهبری و انسان‌سازی، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۳، ص۶۴.
۸.۴.۳ - عدالت قضاییهمچنین به دلیل فقدان نظام عادلانه قضایی در سال‌های نخست دوره مدنی، مبنای رفع اختلافات رای پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) بود که از وحی نشات می‌گرفت. [۴۹]
الصفار، سالم، سیره پیامبر در رهبری و انسان‌سازی، تهران، مؤسسه انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۳، ص۶۴.
گویند زنی از طائفه بنی‌مخزوم ـ از قبیله‌های سرشناس ـ دزدی کرد. هنگامی که پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) خواست حکم خداوند را درباره او اجرا کند، خویشاوندان زن برای رهایی از بدنامی قبیله اُسامه را - که فرزند پسر خوانده پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) و نزد ایشان دارای منزلتی بود - واسطه کردند تا حد، درباره این زن اجرا نشود. پیامبر خشمگین به اسامه فرمود: «اسامه، آیا واسطه می‌شوی تا حکم خدا اجرا نشود؟! علت هلاکت امّت‌های پیشین، این بود که از اجرای حدود الهی نسبت به افراد سرشناس، چشم‌پوشی؛ و تنها درباره افراد فرودست و گمنام، اعمال می‌شد. به خدا سوگند که اگر دخترم فاطمه هم سرقت کند، دستش را قطع می‌کنم». ۸.۴.۴ - تاسیس نظام حقوقیبا نزول تدریجی آیات قرآن کریم در عرصه‌های قضایی از سال چهارم هجری به بعد مسلمانان دارای قوانین و نظام حقوقی مستقلی شدند که تحت نفوذ هیچ ارگان و نهاد سیاسی قرار نداشت و میان مسلمانان و غیر مسلمانان به عدل و انصاف قضاوت می‌کرد. ۸.۴.۵ - دعوت به رعایت عدالتدر حجة‌الوداع نیز با تاکید بر اینکه پروردگار همه یکی و همه فرزند آدم و از خاک آفریده شده‌اند، هرگونه برتری طلبی را نفی کرد و مسلمانان را در همه حال به رعایت عدالت دعوت فرمود. ۹ - پانویسَ ۱۰ - منبع• سایت پژوهه، برگرفته از مقاله « اصل عدالت اجتماعی در سیره نبوی»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۰/۱۲/۰۲ رده‌های این صفحه : اخلاق‌گرایی اقتصادی | سیره اقتصادی پیامبر | سیره پیامبر اسلام | عدالت اجتماعی | نظام اقتصادی اسلام
|